Servisu Sentrais


IV GOVERNO CONSTITUCIONAL
MINISTÉRIO DA SAÚDE

SELEBRASAUN LORON MUNDIAL BA MORAS MALARIA IHA TIMOR LESTE

1.      Sua Exelencia           
2.      Lideres Religiosas Timor Leste                   
3.      Distinus Komvidadus mak hau respito

Loron 25 de Abril  2010 horseik, hanesan loron importante komemorasaun ba moras malaria ne’ebe mundo determina.  Iha tinan ida ne’e tema nasional ne’ebe hasai mak hanesan  Hamutuk ita hatu’un numeru Moras Malaria (Together Counting Malaria Out)” husi tema ne’e refleta ba situasaun Timor Leste katak importante participasaun parseiros relevantes hotu ho kontribuisaun liu husi maneiras oin-oin atu nune ita bele hatu’un numero moras malaria iha Timor Leste.

Iha Timor Leste , moras malaria sai mos problema seriu nebe afeita ba saude publiku,  Iha 100.000-200.000 kazu nebe relata kada tinan. Iha estimasaun, malaria hamate mos ema nain 50-200 kada tinan no 20-40% husi total konsulta iha fasilidade saude relasiona ho moras malaria, nomos 30% husi ema nebe moras baixa iha Hospital tamba moras malaria.

Mortabilidade malaria iha Timor Leste sei as teb-tebes iha grupo labarik idade menus husi tinan 5. Iha tinan 2009 34% husi total kazu afeita ba labarik ho idade menus husi tinan 5.

Rezultadu implementasaun programa Kontrola Malaria nebe Ministerio da Saude halao komesa hatudu impaktu nebe positive. (iha mudansa numeru insidensia ba Malaria nebe tun durante tinan 4 ikus) husi tinan 2006:  219/1000 ita konsege hatun ba 120/1000 iha tinan 2009.   
           
Atu kombate moras malaria, Governo Timor Leste liu husi Ministerio da Saude hahu ho plano estrategia hodi kontrola malaria iha Timor Leste, mak hanesan :
o   Oferese diagnostiko no tratamentu nebe proprio no efektivo
o   Fo protesaun ba  grupu nebe vulneravel ba malaria, hanesan inan isin rua no labarik ho idade <5, liu husi distribusaun Long Lasting Insecticide Treated Nets (LLINs) Mosquiterio.
o   Oferese kontrola nebe integradu hodi kontrola vector/susuk anopheles nebe transmite malaria.
o   Halo preparasaun no responde wainhira mosu Epidemia malaria nebe bele mosi iha kualker tempu.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        

Ministerio da Saude iha ona hanoin atu ba fase pre eleminasaun iha tinan 2030, atu atinje target ne’e Ministerio da Saude hahu avansa ona ho atividade tuir mai ne’e:
·         Oferese tratamentu nebe proprio no efectivu utilize aimoruk” Artemicinine Based Combinasaun Theraphy (ACT)” ba kazu malaria
·         Utiliza ”Rapid Diagnostiku Test” hodi detekta kazu malaria iha area remotas ne’ebe iha fatin hirak susar atu asesu ba examinasaun mikroskopia.
·         Fo kapasitasaun ba pesoal saude nebe halo diagnostiku mikroskopia ba moras malaria atu nune bele oferese diagnostiku malaria nebe proprio.
·         Hahu estabeleze laboratorio ba servisu Entomologia no hahu atividade estudu entomologia hodi suporta evidensia local (evidence based Strategia) ba malaria vector control atu nune bele implementa metodu kontrola vector/susuk malaria nebe apropriadu no konduz ho situasaun local Timor Leste nian.
·         Distribusaun musketeru (Long Lasting Insecticide Nets/LLINs) ba grupu target nebe determina ona tuir estrategia hanesan inan isin rua, labarik idade <5, nomos grupus vuneravel seluk hanesan populasaun em geral nebe hela iha area ho risku as ba malaria, no to’o ohin loron Ministerio da Saude distribui ona musketeru hamutuk 204,791 ho esperanca katak numeru musketeru ne’e belefo proteksaun ba ema nain 400.000 resin.
·         Kontinuasaun ba atividade, ohin Ministerio da saude hahu fila fali distribuisaun musketerio ba komunidade ho total 195.000 iha 13 Distrito.
·         Limpeza geral no rega  susuk (IRS)  Insecticida Residual Spraying.

Aproveita iha  loron inportante ne,e hato’o agradece wain ba:
·         Sua Exelencia Majestade Presidente Republica nebe ho iniciativo no esforsu makas lanca ona limpeza geral iha tinan 2009.
·         Sua Exelencia Premeiro Ministro no membro Governo tomak nebe partesipa makas iha Limpeza geral.
·         Fo agradece mos ba lider husi global Fund, Prof. Kazachtan  nebe nafatin fo ajuda orsamentu hodi suporta Ministerio da Saude, nebe hatudu mos rezultadu positive.
·         Fo agredece mos ba parseiros sira seluk hanesan : WHO. UNICEF, USAID/TAIS, no Comisaun Europea, Governo Korea, Governo Chinese, Governo Japanes no agencia seluk nebe ami labele temi ida-ida.
·         Kolaborasaun ho parseiros hatudu katak it abele halakon malaria wainhira iha kolaborasaun diak entre parseiros implementadores ba programa kontrola malaria iha nivel komunidade, Nasional, regional no Internasional.

Ikus liu hau hakarak fo hanoin fila fali kona ba rillis husi Organizasaun Saude Mundial nebe hateten katak loron mundial ba malaria hanesan mos loron ida nebe fo hanoin ba mundo kona ba esbosu global ba implementasaun kontrola malaria nebe efektivo iha mundo. Loron mundial ba malaria laos loron ba ema atu triste no tauk tamba malaria, maibe ho loron ba malaria hanesan loron ida fo oportunidade ba komunidade global hodi determina esbosus ruma hodi kombate malaria iha nivel hot-hotu. Espera katak ita sei bele halakon malaria iha tinan 2030.

Obrigado.